Het Schaduwleger. Van clandestiniteit naar herinnering. / L’Armée de l’ombre. De la clandestinité à la mémoire.
Herdenken tijdens de gezondheidscrisis
In principe hadden er in 2020 heel wat herdenkingen moeten plaatsvinden in verband met de 75ste verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Veel van die activiteiten moesten jammer genoeg door de gezondheidscrisis geannuleerd worden. Maar sommige initiatieven konden toch tot een goed einde worden gebracht. Zo bijvoorbeeld de uitgave van het boek Het Schaduwleger / L’Armée de l’ombre over de agenten van de inlichtingen- en actiediensten. Dit werk sluit aan bij het herdenkingsboek dat in 2015 verscheen naar aanleiding van de 70ste verjaardag van de « Koninklijke Unie der Inlichtings- en ActieDiensten ». Daarin waren de namen opgenomen van de 18.716 erkende inlichtingenagenten, evenals een overzicht van de 129 inlichtingen- en actiediensten en –zendingen. Tezelfdertijd werden opzoekingen over die erg gesloten en specifieke groep van het verzet met een ongekende geestdrift aangevat. Zeker, sommige aspecten van die geschiedenis moeten nog verder bestudeerd worden, maar toch is onze kennis over dat “glazen huis” van inlichtingen en acties er al veel op vooruitgegaan. Dat hebben we te danken aan het hardnekkige werk van enkele onderzoekers, maar ook aan verschillende archieffondsen die het CegeSoma bewaart.
Van de clandestiniteit naar de herinnering
Het werk 'Het Schaduwleger / L’Armée de l’ombre' draagt ontegenzeggelijk bij tot onze kennis van een onderdeel van het Belgisch verzet. Verschillende onderzoekers, vroeger of nu rechtstreeks of onrechtstreeks aan het CegeSoma verbonden, hebben aan het boek meegewerkt, bij voorbeeld Dirk Martin als co-redacteur, Marc Verschooris en Etienne Verhoeyen, twee geassocieerde onderzoekers, Emmanuel Debruyne, Laurence van Ypersele en Chantal Kesteloot. De originaliteit van het werk zit in de tweevoudige benadering: de geschiedkundige dimensie en die van de herinnering. De invalhoek is zowel op mensenmaat als institutioneel. Verschillende teksten gaan vooral over de dramatische belevenissen van sommige agenten, maar ook over de impact op hun families en, meer bepaald, op hun kinderen. Het verhaal stopt niet bij het einde van het conflict, want bij de bevrijding rijzen al onmiddellijk gevoelige vragen over de erkenning en over de ‘terugkeer naar de normaliteit’. Welk statuut zullen de agenten krijgen ? Hoe moeten ze de fysieke en/of psychische gevolgen te boven komen en opnieuw aansluiting vinden bij hun beroepsleven ? Sommigen raken gefrustreerd omdat ze zich niet meer nuttig voelen en hun ervaringen niet kunnen delen, zeker in dat erg gesloten wereldje van de inlichtingendiensten. In deze context speelt het verenigingsleven een essentiële rol zoals uit verschillende bijdragen blijkt. Ook rijst de – meer algemene - vraag naar de plaats van het verzet in het naoorlogse België en dit eveneens vanuit een meer internationaal perspectief, bij voorbeeld door de herdenkingen van het netwerk Comète. Voor anderen eindigt het niet met de capitulatie van Duitsland. Sommige agenten gaan zich inderdaad op andere vlakken inzetten in een context die al vlug die van de Koude Oorlog wordt.
Kostbare en veelvuldig geraadpleegde archieven
Verschillende bijdragen van dit werk kwamen tot stand dank zij diverse fondsen die het CegeSoma bewaart. Dat geldt bij voorbeeld voor de zeer rijke archieven van de Staatsveiligheid die in 1993 bij het CegeSoma werden gedeponeerd. Zij omvatten meer dan 46.000 dossiers van mannen en vrouwen die van veraf of meer nabij betrokken waren bij activiteiten van inlichtingennetwerken, ontsnappingsroutes, propagandanetwerken of gewapende acties, die vanuit Londen door de Staatsveiligheid of de Tweede Directie van het Ministerie van Landsverdediging werden opgezet. Algemene dossiers vervolledigen deze individuele dossiers.
Ook andere fondsen van het CegeSoma zorgen voor een beter begrip van dit hoofdstuk van de geschiedenis van het verzet. Zo hebben verschillende auteurs geput uit de fondsen William Ugeux en Louise de Landsheere of het fonds over de netwerken Luc-Marc. Hier moeten we ook de meer specifieke fondsen vermelden, zoals dat van de 385 brieven van terdoodveroordeelden die op initiatief van Fabrice Maerten werden samengebracht. Naast deze archieven bezit het CegeSoma nog een rijke verzameling van tijdschriften die na de oorlog door vriendenkringen en andere instanties met bindingen met het milieu van de inlichtingen- en actiediensten werden uitgegeven, en verder nog documenten over de talrijke herdenkingen.
Het lokale, nationale en internationale perspectief, individuele lotgevallen en collectieve structuren, al die aspecten komen in dit boek aan bod. Een ideetje voor onder de kerstboom …