Monroe Gordon (linksachter) voor de Dollie Madison, februari 1944  (Privécollectie familie Katz)

Van San Francisco naar Anderlecht: in de voetsporen van een nonkel-vliegenier

Hoe ga je op zoek naar het oorlogsverleden van een familielid wanneer de feiten zich voordeden aan de andere kant van de oceaan? Ziehier het geval van Monroe Gordon, crewlid in de US Air Force en in 1944 gered door Belgische verzetslui, en van de twee broers Steve en Rick Katz, vastberaden om 78 jaar later met hulp van het CegeSoma het verhaal van hun oom te reconstrueren.

4 februari 1944. Monroe A. Gordon, 27 jaar, is boordnavigator van de Dollie Madison, een B-17 bommenwerper van de US Army Air Force. Samen met negen andere bemanningsleden vertrekt hij op missie boven Frankfurt.

Monroe Gordon (linksachter) voor de Dollie Madison, februari 1944
(Privécollectie familie Katz)

November 2020, San Francisco. Steve Katz is geschokt wanneer hij ziet dat een neonazimilitant in zijn wijk affiches met het hakenkruis heeft aangebracht. Het doet hem herinneren aan een vage familiegeschiedenis, namelijk aan zijn oom die bij de US Army Air Force ging om tijdens de Tweede Wereldoorlog de nazioverheersing in Europa te bestrijden. Katz voelt de nood om woorden en gezichten te kunnen associëren met die periode. Wat is er werkelijk met zijn oom gebeurd, wie zijn de mensen die hem hebben gered en tegen het Duitse leger hebben beschermd, wat is het verhaal van die jonge man die in Europa bleef om het nazisme te bestrijden? Een onderzoek wordt gestart.

4 februari 1944. De bommenwerper is aan het terugkeren van zijn missie boven Frankfurt als plots motorproblemen optreden. De piloot ziet zich verplicht om de kruishoogte van de Boeing terug te brengen van 9000 naar 900 meter, en draagt de rest van de bemanning op hun parachutes klaar te maken om te springen. 

Portret van Monroe Gordon (1943),
teruggevonden in het archief van de
familie Katz  

 

December 2020. Steve en Rick Katz weten alleen dat hun oom aan boord was van een bommenwerper die tijdens WOII “ergens in Europa” neerstortte en dat hij door onbekenden geholpen werd. De enige andere elementen waarover ze beschikken, zijn een foto van hun oom in uniform en zijn stamnummer. De speurtocht kan beginnen: ze moeten het insigne identificeren, contacten leggen, bronnen opzoeken en geleidelijk aan inzicht krijgen in de context.

4 februari 1944. Monroe Gordon moet met de parachute zijn vliegtuig verlaten en komt neer op enkele kilometers van Bergen (Henegouwen) nabij het dorp Montignies-Iez-Lens.

 

 

 

Montigies-Iez-Lens (Henegouwen, België), waar vliegenier Monroe Gordon op 4 februari 1944
een noodlanding maakt

Januari 2020. In een verslag van de militaire inlichtingendienst van de US Army Air Force met als titel “Escape and Evasion” vindt Steve Katz een lijst met de namen van personen die zijn oom onderdak hebben gegeven en hebben beschermd gedurende acht maanden na zijn gedwongen parachutesprong, zonder verdere details.

Uittreksel uit het verslag “Escape and Evasion”, lijst van personen die Monroe Gordon in België
hebben geholpen. (U.S. National Archives Catalog https://catalog.archives.gov/id/5556283)

April 2021. Dankzij het Verzetsmuseum leren Rick en Steve Katz over het CegeSoma en al vlug vragen ze een kopie van de persoonlijke dossiers van de verzetslui waarin het geallieerde bemanningslid Gordon vermeld wordt (interventie van het wetenschappelijk team en de reproductiedienst van het Centrum). Een eerste onbekend aspect wordt uitgeklaard: het is een zekere familie Vos die de vliegenier op de dag van het ongeluk heeft geholpen en opgevangen.

Uit het persoonlijk dossier van Maurice Vos, dat door de Staatsveiligheid is opgesteld in het
kader van een verzoek om nationale erkenning van verzetsactiviteiten, blijkt dat de familie
Vos gered Monroe Gordon en verborg hem slechts voor een korte tijd (CegeSoma Collecties)

5 februari 1944. Na zijn parachutelanding op Belgische bodem heeft Monroe Gordon verwondingen opgelopen aan de ribben en de benen. Hij wordt geholpen door de familie van Maurice en Louisa Vos. Hij krijgt burgerkledij en neemt zijn toevlucht in de boerderij van de familie. Wanneer Duitse soldaten komen zoeken naar Amerikaanse vliegeniers wordt hij in de schuur verstopt onder hooibalen.

Louisa Vos en Monroe Gordon, 5 februari 1944
(Privécollectie Isabelle Pain)

 

September 2021. Rick Katz vindt souvenirs terug die zijn oom had bewaard, waaronder een foto van Monroe en Louisa Vos gedateerd op 5 februari 1944 – de dag na de crash – en ook brieven. Met een van die brieven, ondertekend door een zekere Nan Keen krijgen de broers Katz een beter zicht op wat er destijds gebeurd is. Na een aantal bijkomende opzoekingen ontdekken ze dat de familie Vos ervoor had gezorgd dat vijftien leden van de familie van dat Joodse meisje – toen gekend onder de naam Nan Miliband – verstopt werden over heel het dorp Montignies-lez-Lens. Nan en haar moeder Renée leefden ook ondergedoken op de boerderij van de familie Vos en ze waren er rechtstreekse getuigen van de gebeurtenissen van 5 februari:
“In de schuur zijn we op een ladder gekropen en we hebben hem bedekt met hooi alvorens onszelf dichtbij hem te verstoppen. Na enige tijd ging de deur van de schuur open en gewapende Duitsers kwamen binnen. Ze begonnen de hooischelven die beneden in de schuur verspreid waren te verplaatsen. We hebben ons verborgen en durfden bijna niet te ademen.  Gelukkig besloten ze na enkele minuten te vertrekken en stelden dat er niemand in de schuur aanwezig was. [Eigen vertaling CegeSoma] Bron : The Telegraph

De vrouwen Miliband en Vos : v.l.n.r.:
Nan Miliband, Renée Miliband, Renée Vos,
Louisa Vos, 1943 (Privécollectie I. Pain)

 

Dankzij deze informatie over de families Miliband en Vos konden Steve en Rick in contact treden met Vincent Vagman, auteur van "La Famille Miliband : Un demi-siècle dans les tumultes de l'Europe". Vagman stelt Steve voor aan Isabelle Pain, de dochter van Renée Vos. De cirkel is nu rond en het verband is gelegd.  
Via dit verhaal vernemen Steve en Rick ook dat hun oom Monroe later meer zuidelijk heeft verbleven, in het dorp Blaregnies, op enkele kilometer van de Franse grens.

Februari 1944. Enkele dagen nadat hij door de familie Vos gered werd, neemt Monroe Gordon met een vals paspoort in het dorpje Blaregnies zijn toevlucht bij twee Belgische verzetsmensen.

28 september 2021. Steve Katz wendt zich opnieuw tot het CegeSoma om meer te weten te komen over de twee vrouwen die zijn oom geholpen hebben. De enige aanknopingspunten die hij heeft zijn enkele foto’s die zijn oom heeft bewaard en twee namen – mevrouw Biron en mevrouw Mislaine – die vermeld staan in het verslag Escape and Evasion.

28/09/21, 14.26 u. Steve Katz : “Tot dusver heb ik over hen geen informatie gevonden, ondanks het feit dat onze oom meerdere maanden bij hen verborgen bleef. Is er een middel om na te gaan of het CegeSoma dossiers heeft over deze vrouwen?”

28/09/21, 15.02 u., Fabrice Maerten (CegeSoma) : “Ik heb de persoonlijke dossiers van mevrouw Biron en mevrouw Mislian teruggevonden in de reeks persoonsdossiers van de Staatsveiligheid over de inlichtingen- en actieagenten (AA1333). Mevrouw Biron heet in werkelijkheid Julie Alterman, weduwe Biron, geboren op 20.03.1881; en mevrouw Mislian heet Adilie Alterman, weduwe Mislian, geboren op 30.05.1874. Het zijn dus twee zussen!”

Februari 1944. Naast Monroe Gordon geven de zussen Alterman ook onderdak aan drie andere bemanningsleden die zijn ontkomen aan de Duitse soldaten: Robert Walther, Lester Smith en Don Dahlin. Monroe Gordon blijft acht maanden bij de zussen Alterman, tot aan de bevrijding in september 1944.

De zussen Alterman met hun hond Flicka, en vliegeniers Lester Smith, Bob Walther, Don Dahlin,
Gerald Miller, Monroe Gordon en Paul Herring, september 1944. (Privécollectie familie Katz)

September 1944. Na maanden zonder nieuws ontvangen de ouders en de zus van Monroe een telegram van de US Army Air Force waarin hen gemeld wordt dat de vliegenier leeft en zich in Londen bevindt.

Oktober 2021. Met de nieuwe informatie over Julie en Adilie Alterman nemen Steve en Rick Katz contact (via het museum MaquiStory te Silly, België) met Sylvie Dujardin. Met de leerlingen van de gemeenteschool van Blaregnies heeft deze onderwijzeres een opmerkelijk heemkundeproject op poten gezet over de zussen Alterman en de rol van het verzet te Blaregnies. Via Sylvie kwamen Steve en Rick in contact met leden van de heemkundige kring van Quévy – Le Cercle des 10 Clochers – die diepgaand onderzoek heeft verricht over deze geschiedenis.

December 2021. Na de reconstructie van het parcours van hun oom in België en het in kaart brengen van het netwerk dat hem had geholpen, besluiten Steve en Rick Katz hun onderzoek voort te zetten. Ze vragen aan het CegeSoma om de persoonsdossiers te kopiëren van andere weerstanders die een link hadden met de familie Vos en de zussen Alterman, om meer te weten te komen over de bredere context van het verzet in de Borinage.  

Mei 2022. Anderlecht. Steve en Rick Katz, vergezeld door Ricks zoon Gary, brengen een bezoek aan de leeszaal van het CegeSoma. Het is een uitgelezen kans om eens de dossiers ter hand te nemen waarmee ze licht hebben kunnen werpen op het verhaal van hun oom, maar ook om een antwoord te zoeken op een paar vragen die nog open staan: hoe verliep een dag in het leven van een 27-jarige man die gedurende acht maanden verborgen zat bij twee zestigjarige zussen? Was de moed van de familie Vos, die niet alleen Monroe maar ook een vijftiental Joden hielp verstoppen, speciaal en uitzonderlijk, of maakte ze deel uit van een meer algemene houding? Waarom hebben sommige vrouwen die een sleutelrol speelden geen eigen dossiers met een erkenningsaanvraag? Wat motiveert een achttienjarige plattelandsjongen om bij het verzet te gaan en zijn leven te riskeren?

We hebben geprobeerd hen te helpen om een aanzet van antwoord te vinden op deze vragen alvorens ze de voetsporen van hun oom zijn gaan opzoeken in Montignies-lez-Lens en Blaregnies. We danken hen hartelijk dat ze hun verhaal met ons gedeeld hebben en verschillende documenten beschikbaar hebben gesteld voor dit artikel.

Lees het verhaal van Steve Katz ook op Twitter : https://twitter.com/steve_katz/status/1458821042617536514

Anne Chardonnens, Hoofd van de sector Digitalisering

Steve Katz en neef Gary, in de leeszaal van
het CegeSoma
Steve Katz met twee leden van het wetenschappelijke team
van het CegeSoma : Anne Chardonnens en Fabrice Maerten
(Richard Katz © 2022)
De familie Vos (en een fotoportret van Maurice
en Louisa Vos) en de familie Katz voor de
familiale boerderij , v.l.n.r.  Gary Katz,
Olivier Dassonville, Steve Katz, Françoise
Dassonville, Rick Katz, Blandine Druart
(Richard Katz © 2022)
De “getuigen” te Blaregnies, v.l.n.r. :
Boven : Bernard De Smet, Gary Katz, Marie-Anne Mayez,
Christophe Blondiau, Steve Katz.
Midden : de dochter van Jeanne Marchal, Edmée Pivont,
Sylvie Dujardin, Paloma Diaz Portillo, Annette Cerisier,
Julie Shaffer. Onder : Ghislain Vanderlinden, Jeanne Marchal,
Jacques Blondiau. (Richard Katz © 2022)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  • Doe je onderzoek naar iemand die deelnam aan het verzet in België en wil je weten of het CegeSoma informatie heeft?  Neem contact met Fabrice Maerten.
  • Wil je reproducties van archiefstukken bestellen? Neem contact met onze reproductiedienst.
  • Wil je meer weten over de context van het verzet in België? Raadpleeg de bronnengids over het verzet “Was opa een held?”  en lees het antwoord op 5 essentiële vragen over het verzet op ons platform Belgium WWII.